สา ปน ยสฺมา สมาธิํ ครุํ กตฺวา ตตฺถ นินฺนโปณปพฺภารภาเวน ปวตฺติยา โหติ, ตสฺมา ‘‘สมาธิครู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

[67] ปฏิลทฺเธ นิมิตฺตสฺมิํ เอวํ หิ สมฺปาทยโต อปฺปนาโกสลฺลํ อิมํ อปฺปนา สมฺปวตฺตตีติ สมฺพนฺโธฯ สาติ อปฺปนาฯ หิตฺวา หีติ หิ-สทฺโท เหตุอตฺโถฯ ยสฺมา ฐานเมตํ น วิชฺชติ, ตสฺมา จิตฺตปฺปวตฺติอาการํ ภาวนาจิตฺตสฺส ลีนุทฺธตาทิวเสน ปวตฺติอาการํ สลฺลกฺขยํ อุปธาเรนฺโตฯ สมตํ วีริยสฺเสว วีริยสฺส สมาธินา สมรสตํเยว โยชเยถฯ กถํ ปน โยชเยถาติ อาห ‘‘อีสกมฺปี’’ติอาทิฯ ตตฺถ ลยนฺติ ลีนภาวํ, สงฺโกจนฺติ อตฺโถฯ ยนฺตนฺติ คจฺฉนฺตํ , ปคฺคณฺเหเถว สมภาวายาติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘อจฺจารทฺธํ นิเสเธตฺวา สมเมว ปวตฺตเย’’ติฯ กถํ ปน สมเมว ปวตฺตเยติ อาห ‘‘เรณุมฺหี’’ติอาทิฯ ยถาติ เรณุอาทีสุ ยถา มธุกราทีนํ ปวตฺติ อุปมาภาเวน อฏฺฐกถายํ สมฺมวณฺณิตา, เอวํ ลีนุทฺธตภาเวหิ โมจยิตฺวา วีริยสมตาโยชเนน นิมิตฺตาภิมุขํ มานสํ ปฏิปาทเย ปฏิภาคนิมิตฺตาภิมุขํ ภาวนาจิตฺตํ สมฺปาเทยฺยาติ อตฺโถฯ

นิมิตฺตาภิมุขปฏิปาทนวณฺณนา

[68] ตตฺราติ ตสฺมิํ ‘‘เรณุมฺหี’’ติอาทินา วุตฺตคาถาทฺวเยฯ อตฺถทีปนา อุปมูปเมยฺยตฺถวิภาวนาฯ อเฉโกติ อกุสโลฯ ปกฺขนฺโทติ ธาวิตุํ อารทฺโธฯ วิกสนกฺขเณเยว สรสํ กุสุมปราคํ โหติ, ปจฺฉา วาตาทีหิ ปริปตติ, วิรสํ วา โหติฯ ตสฺมา นิวตฺตเน เรณุ ขียตีติ อาห ‘‘ขีเณ เรณุมฺหิ สมฺปาปุณาตี’’ติฯ ปุปฺผราสินฺติ รุกฺขสาขาสุ นิสฺสิตํ ปุปฺผสญฺจยํฯ

สลฺลกตฺตอนฺเตวาสิเกสูติ สลฺลกตฺตอาจริยสฺส อนฺเตวาสิเกสุฯ อุทกถาลคเตติ อุทกถาลิยํ ฐปิเตฯ สตฺถกมฺมนฺติ สิราเวธนาทิสตฺถกมฺมํฯ ผุสิตุมฺปิ อุปฺปลปตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ สเมนาติ ปุริมกา วิย ครุํ, มนฺทญฺจ ปโยคํ อกตฺวา สมปฺปมาเณน ปโยเคนฯ ตตฺถาติ อุปฺปลปตฺเตฯ ปริโยทาตสิปฺโปติ สุวิสุทฺธสิปฺโป นิปฺผนฺนสิปฺโปฯ

มกฺกฏกสุตฺตนฺติ ลูตสุตฺตํฯ นิยามโก นาวาสารถีฯ ลงฺการนฺติ กิลญฺชาทิมยํ นาวากฏสารกํฯ เตเลน อฉฑฺเฑนฺโต นาฬิํ ปูเรตีติ สราวาทิคเตน เตเลน อฉฑฺเฑนฺโต สุขุมจฺฉิทฺทกํ เตลนาฬิํ ปูเรติฯ เอวเมวาติ ยถา เต อาทิโต วุตฺตมธุกรสลฺลกตฺตอนฺเตวาสิสุตฺตากฑฺฒกนิยามกเตลปูรกา เวเคน ปโยคํ กโรนฺติ, เอวเมว โย ภิกฺขุ ‘‘สีฆํ อปฺปนํ ปาปุณิสฺสามี’’ติ คาฬฺหํ วีริยํ กโรติ, โย มชฺเฌ วุตฺตมธุกราทโย วิย วีริยํ น กโรติ, อิเม ทฺเวปิ วีริยสมตาภาเวน อปฺปนํ ปาปุณิตุํ น สกฺโกนฺติฯ โย ปน อวสาเน วุตฺตมธุกราทโย วิย สมปฺปโยโค, อยํ อปฺปนํ ปาปุณิตุํ สกฺโกติ วีริยสมตาโยคโตติ อุปมาสํสนฺทนํ เวทิตพฺพํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เอโก ภิกฺขู’’ติอาทิฯ ลีนํ ภาวนาจิตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ

ปฐมชฺฌานกถาวณฺณนา

[69] เอวนฺติ วุตฺตปฺปกาเรนฯ วีริยสมตาโยชนวเสน วีถิปฏิปนฺนํ ภาวนามานสํ ปฏิภาคนิมิตฺเตเยว ฐปนวเสน นิมิตฺตาภิมุขํ ปฏิปาทยโต อสฺส โยคิโนฯ อิชฺฌิสฺสตีติ สมิชฺฌิสฺสติ, อุปฺปชฺชิสฺสตีติ อตฺโถฯ อนุโยควเสนาติ ภาวนาวเสนฯ เสสานีติ เสสานิ ตีณิ, จตฺตาริ วาฯ ปกติจิตฺเตหีติ ปากติเกหิ กามาวจรจิตฺเตหิฯ พลว…เป.… จิตฺเตกคฺคตานิ ภาวนาพเลน ปฏุตรสภาวปฺปตฺติยาฯ ปริกมฺมตฺตาติ ปฏิสงฺขารกตฺตาฯ ยทิ อาสนฺนตฺตา อุปจารตา, โคตฺรภุโน เอว อุปจารสมญฺญา สิยาติ อาห ‘‘สมีปจาริตฺตา วา’’ติฯ อนจฺจาสนฺโนปิ หิ นาติทูรปวตฺตี สมีปจารี นาม โหติฯ อปฺปนํ อุเปจฺจ จรนฺตีติ อุปจารานิฯ อิโต ปุพฺเพ ปริกมฺมานนฺติ นานาวชฺชนวีถิยํ ปริกมฺมานํฯ เอตฺถาติ เอเตสุ ปริกมฺมุปจารานุโลมสญฺญิเตสุฯ สพฺพนฺติมนฺติ ตติยํ, จตุตฺถํ วาฯ ปริตฺตโคตฺตาภิภวนโตติ ปริตฺตสฺส โคตฺตสฺส อภิภวนโตฯ คํตายตีติ หิ โคตฺตํ, ‘‘ปริตฺต’’นฺติ ปวตฺตมานํ อภิธานํ, พุทฺธิญฺจ เอกํสิกวิสยตาย รกฺขตีติ ปริตฺตโคตฺตํฯ ยถา หิ พุทฺธิ อารมฺมณภูเตน อตฺเถน วินา น ปวตฺตติ, เอวํ อภิธานํ อภิเธยฺยภูเตนฯ ตสฺมา โส ตานิ ตายติ รกฺขตีติ วุจฺจติฯ ตํ ปน มหคฺคตานุตฺตรวิธุรํ กามตณฺหาย โคจรภูตํ กามาวจรธมฺมานํ อาเวณิกรูปํ ทฏฺฐพฺพํฯ มหคฺคตโคตฺเตปิ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ภาวนโตติ อุปฺปาทนโตฯ